میراث ایران باستان در منطقه کوخرد

در میان حکومت‌های باستانی ایران، ساسانیان بیش از همه به توسعه‌ی شهرها اهمیت می‌دادند و شاهان این سلسله توجه ویژه‌ای به شهرسازی داشته‌اند به نحوی که به نام هر یک از آنها، دستور ساخت یک یا چند شهر نسبت به داده شده است.

علاوه بر منابع تاریخی متعدد، در آثار باستانی به‌جای‌مانده از آن دوران مانند کتیبه‌ی شاپور یکم در نقش رستم و سکه‌های ساسانی نیز نام و اطلاعات مربوط به تعداد زیادی از این شهرهای ساسانی دیده می‌شود.

در سکه‌های مربوط به دوره‌ی ساسانیان، نام شهری را که سکه در آن ضرب شده است، پشت سکه حک کرده‌اند. یکی از مناطق باستانی که سابقه‌ی سکونت در آن به ۵۰۰۰ سال قبل از دوران اسلامی برمی‌گردد و تعدادی از آثار مربوط به شهرسازی دوره‌ی ساسانیان را در خود جای داده است، منطقه‌ی کوخرد از توابع شهرستان بستک است که در غرب استان هرمزگان قرار دارد.

این منطقه در جنوب رشته‌کوه ناخ، شمال رودخانه‌ی مهران و رشته‌کوه خآب، اولین رشته‌کوه ساحلی خلیج فارس و شرق صحرای خلوص قرار گرفته است.

در زمان ساسانیان، فردی به نام «سیبه» که یکی از زرتشتیان صاحب مقام در حکومت بوده است، بانی ساخت شهری در این منطقه به نام خود می‌شود. سیبه شهری دارای حصار و بارو و محل سکونت حاکم منطقه بوده است. حاکم سیبه مسئول گرفتن خراج از مناطق تابع بوده و این شهر به عنوان مرکز حکومتی شناخته می‌شده است.

سیبه شهری بزرگ و پرجمعیت بوده و گواه این مطلب ویرانه‌های بازار بزرگ آن است که در یک کیلومتری غرب دهستان کوخرد قرار دارد و از شمال تا جنوب شهر باستانی امتداد می‌یابد.

در شمال این منطقه، دره‌ای به نام «درواه شمو» قرار دارد که شرایط جغرافیایی، آن را به معبری مناسب برای عبور سیلاب‌ها تبدیل کرده است و در طول تاریخ از همین منطقه، سیل‌های بسیاری جاری و موجب ویرانی‌های زیادی شده‌اند. در نتیجه‌ی جاری شدن یکی از این سیلاب‌ها، قسمت‌هایی از بقایای خانه‌های مسکونی شهر سیبه، که از سنگ و ساروج ساخته شده‌اند، نمایان شده است اما دیگر نقاط شهر زیر دهستان کنونی کوخرد و گورستان آن مدفون هستند و حفاری‌های باستان‌شناسی در این منطقه انجام نشده است.

باستان‌شناسان، سیبه را شهر فراموش‌شده‌ی ساسانیان معرفی می‌کنند و وسعتی در حدود ۴۰ هکتار برای آن تخمین می‌زنند. با وجود خسارت‌های فراوان ناشی از سیل‌ها، هنوز در جای‌ جای منطقه‌ی کوخرد، آثار باستانی مربوط به دوره‌ی رونق و شکوفایی شهر سیبه باقی مانده است.

قلعه‌های باستانی

شهر سیبه در زمان رونق خود، سه قلعه‌ی حکومتی داشته که دو تای آنها داخل شهر و یکی از آنها در اطراف شهر قرار داشته است. قلعه‌ی مرکز سیبه، سکونت‌گاه حاکم و مرکز حکومتی شهر بوده که ویرانه‌هایی از آن در مجاورت حمام باستانی باقی مانده است. این دژ باستانی، علاوه بر حصاری مستحکم، خندق بزرگی در اطراف خود داشته است.

قلعه‌ی دیگر شهر سیبه که به قلعه‌ی آماج مشهور بوده، در اثر سیل‌های منطقه، به کلی از بین رفته است اما با توجه به مطالبی که در برخی منابع تاریخی آمده، این قلعه، قلعه‌ای نظامی و محل استقرار لشکریان حاکم سیبه بوده است.

بر اساس روش متداول در ایران باستان، در بلندی‌های اطراف شهرها، استحکاماتی می‌ساختند تا دیده‌بان‌ها به همراه تعدادی از نیروهای نظامی در آنها مستقر شوند. این افراد، مسئول نگهبانی از راه‌ها، نظارت بر تردد کاروان‌ها و حفظ امنیت اطراف شهر بوده‌اند. شهر سیبه نیز در یکی از قلل مرتفع رشته‌کوه ناخ در شمال خود، قلعه‌ای به همین منظور داشته که به نام قله‌ای که در آن قرار گرفته، به قلعه‌ی توصیله مشهور بوده است. بخش‌هایی از این قلعه‌ی باستانی هنوز پابرجا است.

حمام سیبه

بخشی از سقف گنبدی و نیمه‌ویران این گرمابه‌ی باستانی، به مرور زمان و بر اثر بارندگی‌ها از زیر خاک نمایان شده است و در قسمت‌هایی از آن هم با کمک مردم حفاری‌هایی انجام شده است. این ساختمان باستانی ارتفاعی در حدود سه متر دارد که بیشتر قسمت‌های آن در زیر خاک مدفون است و در صورت ادامه‌ی حفاری‌ها، مجموعه‌ای بزرگ نمایان می‌شود.

در نزدیکی این حمام یک حلقه چاه مربوط به دوره‌ی ساسانیان با عمقی در حدود ۲۵ متر وجود دارد که به چاه عالی معروف است و در بین اهالی مشهور است که آب بسیار شیرینی داشته است. این اثر باستانی در ۲۷ بهمن ۱۳۸۲ و با شماره‌ی ۱۰۹۲۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پاراو و ترنه

در این منطقه، دو رشته قنات باستانی وجود دارد که به پاراو مشهور هستند و با این که سال‌های زیادی است که کاربری ندارند، بقایایی از کانال و چاه آنها باقی مانده است. سرچشمه‌ی این قنات‌ها زیر کوه ناخ است و بقایای آب‌انبارهای وابسته به آنها که از سنگ و ساروج ساخته شده‌اند، وجود دارد. آب شیرین یکی از این دو قنات را در حوضچه‌هایی ساروجی جمع‌آوری می‌کرده‌اند و به وسیله‌ی سازه‌ای سنگی، از عرض رودخانه‌ی مهران که آب آن شور است عبور می‌دادند و در آن سوی رودخانه مصرف می‌کردند.

 این سازه‌ی کهن که به ترنه معروف است، در واقع کانالی است که چندین ستون مخروطی شکل دارد و از سنگ، ساروج و گل و لای ساخته شده است. در ساخت ترنه نکات معماری بسیاری رعایت شده است که در نتیجه‌ی آنها این سازه‌ی باستانی با مرور زمان، به جز فرسایش طبیعی سنگ‌های خود، هیچ آسیبی ندیده است. با اینکه ساختمان در آب شور قرار دارد و پس از هر بارنگی، حجم آب رودخانه‌ی مهران به شدت افزایش می‌یابد، ترنه همچنان استوار است.

کانال ترنه را با شیبی مناسب طراحی کرده‌اند که موجب شکافتن جریان آب می‌شود و از تخریب بنا بر اثر شدت جریان آب جلوگیری می‌کند. همچنین در ستون‌های مخروطی‌شکل ترنه، حفره‌هایی ایجاد کرده بودند که آب شیرین باران نیز به داخل کانال هدایت می‌شده است. این مجموعه‌ی کهن که فقط یک بار و آن هم در دوران صفوی مرمت شده است، در ۲۷ بهمن ۱۳۸۲ و با شماره‌ی ۱۰۹۲۷ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.